پرتوهاي خطرناك
در مباحث مربوط به فيزيك محور هاي مختلفي وجود دارد از جمله ماده كه شامل هر تظاهر
فيزيكي داراي جرم است . نيرو به عنوان عاملي كه باعث ايجاد تغيي ر در جسم شود و شامل نيروي
جاذبه، نيروي الكتريكي، نيروي مغناطيسي و نيروي هسته ايي است . عامل نگهدارنده ذرات در
هسته به شكل مجتمع ، نيروي هسته ايي است . انرژي يكي ديگر از محورهاي فيزيك است و
عبارتست از توان انجام كار و شامل انواع مختلفي از جمله انرژي مكانيكي، شيميايي و ... مي باشد.
تشعشع در واقع يكي از حالات انرژي است ولي به دليل اهميت آن در فيزيك محور جداگانه ايي را
به خود اختصاص داده است.
در مباحث مربوط به تشعشع واحد انرژي الكترون ولت مي باشد كه عبارتست از مقدار انرژي كه
يك الكترون در ميداني با اختلاف پتانسيل يك ولت بدست مي آورد.
در فيزيك نوين جرم و سرعت را با هم مرتبط مي دانند يعني يك جرم با توجه به سرعت خود
سبكي و سنگيني متفاوتي خواهد داشت ولي در فيزيك نيوتني ارتباطي بين جرم و سرعت وجود
ندارد. بر اساس فيزيك نوين هر چه سرعت بيشتر باشد جسم سنگين تر مي گردد . در فيزيك
نيوتني يك جسم مي تواند سرعت نور را هم داشته باشد ولي در فيزيك نوين اين امكان وجود ندارد
چون در سرعت نور جرم جسم بي نهايت مي شود.
اصل ناپيوستگي انرژي:
ماكس پلانك پس از تحقيقاتي به اين نتيجه رسيد ، امواجي كه يك شي ملتهب به محيط اطراف
پخش مي كند به صورت پيوسته نيستند بلكه به صورت منقطع مي باشند و ميزان اين امواج
ضرايب صحيحي از يك مقدار حداقل به نام كوانتوم مي باشد. انيشتين اين مقدار را فوتون ناميد.
ذرات بنيادي:
ذراتي هستند كه با تجمع خود اتم را به وجود مي آورند. اين ذرات عبارتند از:
۱- نوترينو: خواص آن عبارتست از بار خنثي و خصوصياتي شبيه نوترون ها
۲- مومزون: خواص آن عبارتست از از بار منفي و مثبت
۳- كامزون: خواص آن عبارتست از بار منفي ، مثبت و خنثي
۴- پي مزون: خواص آن عبارتست از بار منفي، مثبت و خنثي
تشعشعات عموما" به دو شكل ذره ايي و الكترومغناطيس طبقه بندي مي شوند
- تشعشعات ذره ايي : بخشي از تشعشعات هستند كه تشكيل شده است از ذرات مادي كه داراي
جرم هاي متفاوتي هستند و سرعت هاي متفا وتي هم دارند ذرات مادي به اشكال مختلف
طبقه بندي مي شونداز جمله تشعشات ذره ايي بار دار مانند آلفا و بتا، تشعشعات ذره ايي بدون بار
مانند نوترون ها
برخورد يك ذره بار دار به يك ماد ه با توجه به سه عامل جرم، سرعت و بار الكتريكي مي تواند روي
ماده اثر گذاش ته و عمل يونسازي را انجام دهد . يونسازي با سرعت نسبت عكس و با جرم و بار
الكتريكي نسبت مستقيم دارد.
نيروي بين هسته و الكترون ها را نيروي همبستگي گويند . اين نيرو باعث مي شود كه حالت اتم از
بين نرود . هر چه به هسته نزديكتر شويم نيروي همبستگي قويتر است و هر چه د ورتر باشيم انرژي
الكترون ها بيشتر است . اگر انرژي الكترون زياد شود توان اينكه الكترون در مدار بالاتر قرار گيرد
وجود دارد اين حالت را تحريك گويند يعني يك اتم زماني تحريك مي شودكه الكترون آن بواسطه
كسب انرژي به مدار بالاتر برود . در صورتي كه عمل تحريك قطع شود تمايل الكترون اين است كه
به حالت اوليه و پايدار خود باز گردد و اين اصل در طبيعت به عنوان يك قانون قطعي است . زماني
كه الكترون به حالت اوليه بر مي گردد بايد انرژي اضافي خود را از دست دهد كه اين انرژي به
شكل اشعه از اتم خارج مي شود.
در تحريك پذيري ارتباط بين هسته و الكترون برقرار است و الكترون در محدوده ايي است كه
هسته به آن نيرو وارد مي كند . اما در عمل يونسازي الكترون از محدوده قدرت هسته خارج
مي شود . و به انرژي همبستگي غلبه مي كند و در نتيجه يون توليد مي شود كه در اينصورت يك
جفت يون بوجود مي آيد كه شامل الكترون منفي و هسته مثبت است.
- امواج الكترومغناطي س: امواجي هستند كه تشكيل شده اند از دو ميدان الكتريكي و
مغناطيسي عمود بر هم . از تركيب اين دو ميدان موجي ايجاد مي شودكه عمود بر اين دو
است كه آنرا موج الكترومغناطيس گويند . خصوصيات مهم و بارز امواج الكترومغنا طيس را
خاصيت دوگانه يا مضاعف گويند يعني اين امواج يك ماهيت و پديده فيزيكي هستند ولي
دو خاصيت دارند كه متناسب با شرايط مي توان از آنها استفاده نمود اين خواص شامل
موجي بودن و ذره ايي بودن است.
امواج الكترومغناطيس انرژي خود را به صورت بسته هايي ارسال مي كنند كه پديده مذكور در
رابطه با خاصيت ذره اي آنها است . در مواد راديو اكتيو نيز همين خاصيت وجود دارد . خاصيت
موجي بودن اين مطلب را نشان مي دهد كه امواج الكترمغناطيس داراي فركانس، طول موج، سرعت
معين و غيره مي باشند . امواج الكترومغناطيس را امواج عرضي هم مي نامند چون جهت انتشار آنها
عمود بر جهت امتداد آنها است. اگر به اتمي انرژي وارد شود و اتم تحريك گردد. اشعه ايي به اطراف
ساطع مي كند.
انواع تشعشعات:
۱- تشعشعات حاصل از پرتو هاي غير يونساز
۲- تشعشعات حاصل از پرتو هاي يونساز
- تشعشعات حاصل از پرتو هاي غير يونساز:
۱- فركانس راديو يي : اين پرتو ها با پارامتر هاي فركانس، زمان تناوب و طول موج مشخص
مي شوند. سرعت انتشار آنها در فضاي آ زاد و شرايط معمولي برابر سرعت نور است . اين
پرتو ها شامل فركانس هايي مي شود كه از چند هرتز شروع و تا ۳۰۰۰۰۰ مگا هرتز و با
طول موج هاي متناظر از ۱۰۰۰۰ كيلومتر تا يك ميلي متر ادامه دارد.
چنانچه انرژي الكترومانتيك در بدن نفوذ كند، موجب ازدياد درجه حرارت مي گردد . لازم است
طول بدن چنين فردي حداقل معادل يك دهم طول موج باشد . تابش فركانس راديويي در باند
فركانس زير ۱۵ مگاهرتز (طول موج هاي بالاي ۲۰ متر) براي بدن افراد از نقطه نظر حرارتي زيان
آور نيست.
كاربرد اينگونه پرتوها در مخابرات، رادارها، كاربردهاي پزشكي، كوره هاي دي الكتريك و
آزمايشگاهها مي باشد.
تغييرات اساسي در حساسيت فرد نسبت به پرتو هاي فركانس راديويي در انسان با اختلاف ۱ به
۱۰۰ يا بيشتر مطرح مي گردد . تغييرات امواج الكتروآنسفالوگرام و الكتروكارديوگرام باعث اختلال
در جريان سطحي خون، اختلال در وظايف غدد مترشحه داخلي ، بي نظمي مسير گوارش و ..
مي گردد.
جذب و تبديل پرتو فركانس راديويي به گرما توسط بافت هاي بدن در درجه اول به آب بافت ها
مربوط مي شود . مقدار كل ا نرژي جذب شده بيشتر مربوط به سطح بدن پرتو گرفته است تا به جرم
او. عمق نفوذ پرتو فركانس راديويي در بدن بر حسب ضخامت و توزيع بافت چربي تعيين مي شود.
بافت هاي ش فاف چشم (عدسي)، بيضه ها و سيستم اعصاب مركزي نسبت به آثار حرارتي پرتوهاي
الكترومغناطيس حساسيت بسيار زيادي از خود نشان مي دهند.
افزايش كاربرد پرتوهاي فركانس راديويي بيشتر موجب پرتوگ يري كارگران مي شود . آزمايشات
پزشكي قبل از استخدام و ادواري موجب روشن شدن علت بسياري از بيماري هاي رواني و علائم
امراض جسماني آنان گرديده است . در ميان اينگونه بيماريها مي توان سر درد، تحريكات عصبي،
احساس كري ، ريزش مو، سستي كمر، بي نظمي قاعدگي در زنان، جراحت، تير كشيدن و ريزش آب
از چشم را نام برد.
۲- پرتو ماوراء بنفش : آن بخش از طيف ، كه بين بزرگترين طول موج پرتو هاي ايكس و
كوتاهترين طول موج هاي طيف مرئي قرار دارد، به عنوان ناحيه ماو راء بنفش شناخته شده
است. بزرگترين منبع مولد پرتوهاي ماوراء بنفش در سط ح كره زمين پرتو هاي خورشيدي
است. ساير منابع ماوراء بنفش عمدتا " ساخته دست بشر هستند و به وسيله چراغ ها و ي ا
منابع نوراني از نوع تخليه ايي، عمليات جوشكار به مقدار وسيع و ... ايجاد مي شوند
پرتو غير يونساز به آن قسمت از طيف الكترومغناطيس گفته مي شود كه انرژي فوتون هاي صادر
شده از آنها (تحت شرايط معمولي ) به اندازه ايي نيست كه در درون اتمهاي جذب شده و در ملكول
هاي مختلف اجسام عمل يونسازي را انجام دهد.
در مورد اشعه ماوراء بنفش، طول موج هاي زير ۳۲۰ نانومتر در مرحله اول سبب قرمز شدن و
سپس سوزاندن پوست در انسان مي شوند . علائم سوختگي ممكن است از يك قرمزي ساده در
سطح پرتوگيري شروع و تاول هاي سخت و پوسته پوسته شدن همراه با آثار ثانوي شديد تغيير
كند.
در رابطه با سرطان زايي اين پرتو، عمده گزارشات در مورد افرادي است كه به سبب شغل خود،
مدت زمان طولاني تحت اثر تابش پرتو ماوراء بنفش قرار گرفته اند . طول موج هاي زير ۳۲۰ نانومتر
عامل اين اثر هستند.
پرتوگيري چشم بوسيله پرتو ماوراء بنفش، اگر از حدود آ ستانه بيشتر باشد تورم غشاء ملتحمه و
قرنيه را ايجاد مي كند . طيف عملي براي ورم ملتحمه شايد همان باشد كه براي سوختگي پوست
گفته شد.
پرتو هاي زير ۲۵۰ نانومتر مي توانند اكسيژن ملكولي را تجزيه كنند . بعضي از اين اتم هاي اكسيژن
واكنشي، دوباره با هم تركيب شده و ملكول هاي فعالتر، ناپايدارتر و تركيب سمي را ايجاد مي كنند .
به همين نحو تابش ماوراء بنفش زير ۱۶۰ نانومتر مي تواند ازت ملكولي را تجزيه كند كه به علت
تركيب مجدد و در حضور اتم هاي اكسيژن، اكسيد هاي ازت ايجاد مي شود . تداخل اين انرژي هاي
تابشي ماوراء بنفش " دور" با بخارات هيدروكربن كلردار شده، نظير تتراكلريدكربن و تري كلرواتيلن ،
باعث تفكيك آنها شده و گازهاي سمي هيدروژن كلرايد و فسژن را به وجود مي آورد.
۰ ميلي ميكرون تا حدود ۱ ميلي متر حدود انرژي / ۳- مادون قرم ز: طول موج هاي ا ز ۷۵
هاي منطقه مادون قرمز را تعيين مي نمايد . نخستين علائم مستقيم و مشخص تابش طول
۱ ميلي ميكرون ) بر روي پوست عبارتند از سوختن زود / موج هاي كوتاه مادون قرمز (زير ۵
رس پوست به شكل سطحي، گسترش اعصاب منبسط كننده ماهيچه مويرگ ها و افزايش
ماده رنگي در زير بشره كه مي تواند مزمن باشد . آثار تابش هاي قوي مادون قرمز بر روي
پوست پلك موجب سوختن معمولي و ورم مي شود . اغلب پرتوگيري هاي صنعتي از نوع
مادون قرمز از بخاري هاي داغ ، فلزات مذاب ، شيشه گداخته و يا قوس هاي الكتريكي به
وجود مي آيند . در مورد آسيب مزمن در عدسي چشم از پرتوگيري پيوسته مادون قرمز
عارضه آب مرواريد (كاتاراكت) كه ناشي از تيرگي عدسي است ايجاد مي گردد.
- تشعشعات يونساز و راديواكتيويته:
مواد راديو اكتيو، موادي هستند كه خود به خود اشعه به محيط ساطع مي كنند . ماهيت اين مواد
در سه شكل به نام هاي آلفا، بتا و گاما مطرح مي شوند كه فرق آ نها با پرتو ايكس در منشاء توليد
است به طوريكه اشعه ايكس منشاء الكتروني و سه اشعه مذكور منشاء درون هسته ايي دارند.
در صورتي كه تعداد نوترون ها با پروتون ها مساوي يا كمي بيشتر باشد اتم پايدار خواهد بود . هر
چه جرم هسته بيشتر باشد، تعداد نوترون ها نيز بيشتر مي شود . به همين دليل به نظر مي رسد كه
هسته اتم هاي عناصري كه عدد اتمي آنها بيشتر از ۸۳ است پايدار باشند . تمام عناصر طبيعي با
عدد اتمي بيشتر از ۸۳ خاصيت راديو اكتيو از خود نشان مي دهند . اين بدان معني است كه هسته
آنها با تابش خود به خودي در معرض تغيير به عنصر ديگر قرار مي گيرند.
ناپايداري هسته اورانيوم ۲۳۸ با نشر هسته پر انرژي و سرعت بالاي هل يم كه ذره آلفا نام دارد
مشخص مي شود . چون هسته هليم با جرم چهار داراي ۲ پروتون است روشن است هسته ايي كه
ذرات آلفا نشر مي دهد در سري اعداد اتمي دو واحد ودر جرم ۴ واحد افت مي كند . نشر پيوسته
ذرات آلفا ، تابش آلفا ناميده مي شود.
محصول ديگر تلاش راديواكتيو، تابش بتا نام دارد. در اين حالت، هسته به طور خود به خود همراه با
نشر الكترون هاي سرعت بالا (بتا) متلاشي مي شود . سرعت برخي از ذرات بتا خيلي زياد و نزديك
به سرعت نور است . نسبت پروتون به نوترون كه پايداري هسته را مشخص مي كند بايد دقيقا "
متعادل باشد . تابش بتا مع مولا" از هسته ايي كه داراي نوترون هاي اضافي است و با از دست دادن
يك واحد بار منفي به حالت پايدار ميرسد ناشي مي شود . به عبارت ساده تر ازدياد نوترون در هسته
با آزاد شدن يك واحد بار منفي بصورت ذرات بتا و افزايش يك واحد بار مثبت به هسته جبران
مي شود.
يكي د يگر از تلاش هاي راديواكتيو كه كمتر رخ مي دهد با نشر پوزيترون مشخص مي شود .
پوزيترون ذره بنيادي ديگري است كه كاملا " مشابه الكترون است ولي با بار مثبت . اگر هسته اي
كمبود نوترون يا ازدياد پروتون داشته باشد، احتمالا " يكي از پروتون ها بار خود را به صورت يك
پوزيترون با سرعت زياد آزاد مي كند و به نوترون تبديل مي شود . پوزيترون داراي عمر كوتاهي
است.
وقتي هسته ايي در تلاش راديواكتيو پرتو هاي بتاي مثبت، بتاي منفي و آلفا نشر مي دهد، هسته
هاي جديد حالت پر انرژي خود را از دست مي دهند . اين هسته ها انرژي زيادي را به صورت تا بش
الكترومغناطيسي با طول موج خيلي كوتاه كه پرتو گاما ناميده مي شود بيرون مي دهند . طول موج
پرتو گاما يكي از مشخصات معروف هر ايزوتوپ راديواكتيو است.
شكل ديگر تلاش راديواكتيوي كه كمتر رخ مي دهد، الكترون ربايي نام دارد . اين نوع ناپايداري از
ازدياد پروتون در هسته ناشي مي شود.
- مشخصات پرتوها:
پرتو آلفا انرژي خود را در برخورد با اتم هايي كه از آ نها عبور مي كند سريعا " از دست مي دهد و
قدرت نفوذ آن در هوا بيش از چند سانتي متر نيست . اين پرتوها توسط يك لايه كاغذ متوقف
مي شوند اما پرتو بتا سريعا " متوقف نمي شود و بعضي از ذرات پر انرژي آ ن مي توانند از فولادي به
ضخامت ۳ ميليمتر عبور كنند . محدوده عبور ذرات بتا از هوا بين ۶ تا ۹ متر است و به انرژي اوليه
آن بستگي دارد.
پرتو گاما به علت داشتن طول موج خيلي كوتاه شبيه پرتو ايكس است ولي قدرت نفوذ آن از ايكس
بيشتر است . حتي فولا دي به ضخامت ۳۰ سانتي متر يا بتن با ضخامت ۹۰ تا ۱۲۰ سانتي متر براي
تضعيف كامل پرتو انرژي گاما كافي نيست.
- انواع مواد راديواكتيو:
۱- طبيعي
۲- مصنوعي
راديو اكتيو طبيعي به آن دسته از مواد اطلاق مي شود كه در طبيعت موجود هستند و عدد اتمي
آنها از يك تا ۹۲ مي تواند باشد . ولي راديواكتيو هاي مصنوعي گروهي هستند كه ساخته شده و با
تغييرات ايجاد شده در يك ماده بوجود مي ايند . به اين گروه راديوايزوتوپ هم گفته ميشود . مواد
راديواكتيو طبيعي به دو شكل سنگين و سبك تقسيم بندي مي شوند . گروه سنگين به سه دسته
طبقه بندي مي شوند . راديوالمان هاي سنگين موجود در طبيعت پس از تشعشعات مختلف نهايتا "
به سرب تبديل مي شوند . راديوالمان هاي سبك به ۱۰ گروه تقسيم مي شوند كه در بين آنها كربن
۱۴ اهميت ويژه ايي دارد.
- روشهاي فعال سازي يك عنصر:
۱- تاباندن نوترون به يك ماده پايدار (واكنش هسته ايي توسط نوترون)
۲- واكنش هسته ايي توسط ذرات باردار
۳- واكنش هسته ايي توسط فوتون گاما
واكنش هاي هسته ايي در سه حالت مي توانند وجود داشته باشند . برخورد دو ذره يك هسته،
برخورد دو هسته و برخورد يك هسته با يك نوترون يا پروتون و عوامل پايدار در يك واكنش
هسته ايي عبارتند از مقدار انرژي، بار الكتريكي و مقدار اندازه حركت.
- طبقه بندي اشعه ايكس بر مبناي منبع توليد:
۱- ايكس ترمزي
۲- ايكس اختصاصي
اشعه ايكس ترمزي را برم اشترالانگ نيز مينامند . اين اشعه در حالتي ايجاد مي شود كه الكترون
تابيده شده به سمت اتم، آنقدر انرژي داشته باشدكه بتواند به هسته اتم نزديك شود . در نتيجه
بواسطه بار مثبت هسته، انحرافي در مسير الكترون بوجود مي آيد و سبب كاهش انرژي جنبشي
الكترون مي گردد . انرژي از دست رفته به صورت اشعه ايكس در محيط پخش گرديده كه اصطلاحا "
آنرا ايكس ترمزي مي نامند.
اگر الكترون هاي خارجي توسط اشعه ايكس توليد شده از مدار خود خارج شوندو اتم يونيزه شود به
آن پديده الكترون اوژه گفته مي شود . بنابر اين نوترينو، گاما، ايكس اختصاصي و كنده شدن
الكترون در اثر پديده جذب الكتروني بوجود مي آيند.
يك اتم م مكن است چند بار يونيزه شود . در واقع يك اتم به تعداد الكترون هاي خود ام كان يونيزه
شدن را دارد . بنابراين برخورد سريع يك الكترون به الكترون هاي داخلي باعث بوجود آمدن اشعه
ايكس اختصاصي مي شود . ولي نزديك شدن يك الكترون به هسته باعث ايجاد ايكس ترمزي
مي گردد . تشعشعات آلفا، بتا، يون هاي سنگين و پروتون ها از گروه امواجي هستند كه عمل
يونسازي را بصورت مستقيم انجام مي دهند ولي تشعشعات ايكس و گاما و نوترون ها عمل يونسازي
را به شكل غير مستقيم انجام مي دهند بدين صورت كه پس از برخورد به ماده تعداد كمي الكترون
توليد مي شود و اين الكترون ها هستند كه عمل يونسازي را انجام مي دهند.
۳۳ الكترون ولت انرژي به اتم داده شود كه اين شرط يونسازي / براي تولي د يك يون بايد حداقل ۷
است.
- پديده فتوالكتريك:
(k" اين پديده هنگامي بوجود مي آيد كه اشعه ايكس يا گاما با الكترون هاي مدار داخلي (معمولا
برخورد مي كنند و تمام انرژي خود را به الكترون مي دهند كه نتيجه آن ك نده شدن الكترون
مي باشد . الكترون جدا شده را فوتوالكترون مي نامند و به دنبال آن اشعه ايكس اختصاصي توليد
مي شود.
- پديده كمپتون:
اين پديده مشابه پديده فتوالكتريك است با اين تفاوت كه اشعه ايكس يا گاما به الكترون هاي مدار
خارجي برخورد ميكنند و در نتيجه جدا شدن الكترون اشعه ايكس با انرژي كمتري توليد مي شود.
- پديده جفت يونسازي:
در اين پديده اشعه ايكس يا گاما و يا نوترون در ميدان نزديك به هسته تمام انرژي خود را از دست
مي دهند و نابود ميگردند . اين حالت را پديده فنا يا محو شدن مي گويند . درنتيجه اين عمل يك
الكترون و يك پوزيترون (بتا مثبت ) بوجود مي آيد . پديده جفت يون سازي اصل تبديل انرژي به
جرم را بيان مي كند.
- نيمه عمر فيزيكي:
مدت زماني است كه نيمي از ماده راديو اكتيو فرو پاشيده شده يا استحاله شود . هرچه نيمه عمر
كوتاهتر باشد خطر آن كمتر است و حفاظت از آن راحت تر مي باشد.
- نيمه عمر بيولوژيكي:
مدت زماني است كه نيمي از ماده راديواكتيو از طريق بيولوژيك (دفع ، تعريق و ...) از بدن خارج
شود.
- نيمه عمر موثر:
هنگامي كه ماده راديواكتيو وارد بدن مي شود هم نيمه عمر فيزيكي و هم بيولوژيك وجود دارد لذا
در اينگونه موارد از نيمه عمر موثر استفاده مي شود . اين نيمه عمر در بحث كنترل و حفاظت مورد
استفاده دارد و عبارتست از زماني كه نيمي از ماده راديداكتيو از راه فيزيكي و بيولوژيكي از بدن
دفع گرديده و يا از بين برود.
- حمل و نقل و نگهداري مواد پرتوزا:
حمل و نقل، نگهداري و ذخيره مواد پرتوزا بايد طب ق مقررات ايمني بوده و استانداردهاي حفاظت
در برابر پرتوها از هرنظر در مورد آنها رعايت شوند . برچسب هاي سفيد رنگ بيانگر پرتودهي غير
قابل ملاحظه است و برچسب هاي زردرنگ بيانگر آن است كه تعداد بسته هايي كه بايد يكجا و با
هم حمل شوند به علت پرتودهي و دور بودن از اشخاص به جز در مواقع ضروري بايد محدود باشد.
هيچگونه بسته پرتوزا نبايد در جايگاه مسافرين حمل گردد و بسته هايي كه بين ۱۰ تا ۱۵ كيلوگرم
وزن دارند بايد به دستگيره حمل مجهز گردند و بيش از ۵۰ كيلوگرم بايد بسته ها را طوري
طرح ريزي كرد كه امكان جابجايي با وسايل مكانيكي وجود داشته باشد.
- واحد هاي راديواكتيو:
۱- كوري: فعاليت مواد راديواكتيو با اين واحد م شخص مي شود . در واقع واحد راديواكتيويته
مواد را كوري مي نامند و عبارتست از تعداد تجزيه يا فروپاشي يك گرم راديوم ۲۲۶ در
واحد زمان برحسب ثانيه و تعداد فروپاشي يك گرم راديوم عبارتست از ۳۷ ميليارد استحاله
در ثانيه. كوري بزرگترين واحد در راديواكتيويته مي باشد.
۲- رونتگن: پرتودهي را با اين واحد مشخص مي كنند و عبارتست از مجموعه يون هاي
همنام در حجم معيني از هوا
واحد دوز جذب شده مي باشد . اين دوز : Radiation Absorbed Dosage : ۳- راد
عبارتست از مقدار انرژي جذب شده از هر نوع پرتو در هر نوع ماده بنابراين راد عبارتست
ارجذب ۱۰۰ ارگ انرژي در يك گرم از ماده . نكته قابل توجه اين است كه پرتودهي يا
پرتوگيري با واحد رونتگن مخصوص يونسازي اشعه ايكس مي باشد (در هوا ) ولي در راد و
دوز جذب شده هر نوع پرت و و در هر نوع ماده ايي مي باشد . در واقع رونتگن مقداري از
۲ ميليارد جفت يون توليد / اشعه ايكس است كه در يك سانتي متر مكعب از هوا تعداد ۰۸۳
كند
۴- گري: گري واحدي ديگر براي دوز جذب شده مي باشد و عبارتست از جذب يك ژول
انرژي در يك كيلوگرم يعني يك گري برابر ۱۰۰ راد است.
۵- دوز معادل: اين واحد از دوز جذب شده كامل تر است و علت آن اين است كه مقدار انرژي
كه جذب يك بافت مي شود با توجه به نوع اشعه تاثيرات متفاوتي را بر بدن خواهد
گذاشت. دوز معادل عبارتست از مقدار انرژي جذب شده در يك بافت در يك ضريب
تصحيح بنام ضريب تاثير بيولوژيكي. اين ضريب به نوع بافت و نوع اشعه بستگي دارد.
۶- رم: واحد قديمي دوز معادل است و عبارتست از ۱۰۰ ارگ بر هر گرم از ماده
۷- سيورت: واحد جديد دوز معادل بوده و عبارتست از ۱۰۰ ژول بر كيلوگرم و هر سيورت
برابر ۱۰۰ رم است.
- تقسيم بندي منابع تشعشع:
۱- منابع خارجي
۲- منابع داخلي
منابع خارجي به منابعي گفته مي شود كه در خارج از بدن قرار داشته باشند مثل تشعشعات حاصل
از خاك، سنگ، هوا و ...
منابع داخلي منابعي هستند كه از داخل بدن به سلول ها و بافت ها تابش مي كنند . اين منابع مواد
راديواكتيوي هستند كه به شكل طبيعي در بدن وجود دارند مثل پتاسيم ۴۰ و كربن ۱۴
- انواع پرتوگيري:
شامل پرتوگيري خارجي و داخلي است . پرتوگيري دا خلي زماني مطرح است كه چشمه راديو اكتيو
در بدن فرد قرار دارد يا قرار مي گيرد مثل تزريق ماده راديواكتيو يا خوردن آن ولي در نوع خارجي
چشمه راديواكتيو در خارج از بدن فرد قرار دارد . مجموع پرتوگيري داخلي و خارجي را پرتوگيري
زمينه مي نامند.
- حداكثر دوز مجاز:
حداكثر دوز مجاز عبارتست از مقدار پرتوگيري كه بدن يك فرد دارد به شكلي كه هيچگونه
صدمه ايي در سيستم بحراني فرد ايجاد نشود.
در مورد شاغلين و پرتوگيري آنها استاندارد ها به شكل زير است:
۱- تمام بدن و يا سيستم هاي خونساز و غدد تناسلي ۵ رم در سال يا ۳ رم در دوره هاي ۳
بيشتر نشود كه در آن D=۵(N- ماهه سال مشروط بر اينكه ميزان پرتوگيري از مقدار ( ۱۸
سن فرد است. N
۲- پوست، استخوان و غدد تيروييد ۳۰ رم در سال
۳- دست ها، پاها، و مچ ها ۷۵ رم در سال
- بيماري هاي شغلي ناشي از پرتو هاي يونساز:
۱- ضايعات مراكز خونساز كه در آن مغز استخوان از سلول هاي خون ساز تهي مي شو د و در
نتيجه كم خوني بوجود مي آيد . در اثر كاهش گلبول هاي سفيد، عفونت در بدن حادث
شده كه در نهايت مي تواند منجر به مرگ گردد.
۲- ضايعات سيستم گوارشي به همراه اسهال هاي شديد
۳- ضايعات سيستم اعصاب مركزي با علائم تشنج، اغماء و بيهوشي
۴- ضايعات سيستم بينايي شامل كاتاراكت و كنژكتيويت
۵- ضايعات پوستي شامل سرخي، تورم، خارش، تاول و احتمال بروز سرطان پوست
۶- ضايعات سيستم تناسلي و عقيم شدن
سلول هاي بدن در برابر تشعشعات حساسيت هاي متفاوتي را دارا مي باشند بطوريكه بيشترين
حساسيت را سلول هاي مغز استخوان و غدد لنفاوي و سلول هاي خوني دارند و كمترين حساسيت
را سلول هاي عصبي دارا مي باشند.
در صورت مشاهده علائم زير سريعا" به پزشك مراجعه كنبد:
۱- سرگيجه و كم خوني
۲- سوزش و خارش در چشم ها
۳- ايجاد ضايعات قرمز رنگ در پوست و التيام نيافتن آنها
۴- اسهال هاي مداوم و يا تغيير مرتب وضعيت مزاجي
كار كردن افرادي با ناراحتي هاي زير با اشعه ممنوع است:
۱- ضايعات خوني و كم خوني
۲- عوارض چشمي
۳- ضايعات پوستي
۴- زنان باردار
۵- داراي امراض عفوني مزمن
۶- داراي اختلال متابوليكي
۷- افراد كمتر از ۱۸ سال